Op een hete dag in augustus zat ik op mijn bed en zocht ik verkoeling naast een goedkope ventilator. In minder dan een maand zou mijn tussenjaar echt beginnen en ik struinde het internet af op zoek naar toekomstige reisavonturen. Ik vond een internationaal ‘learning and sharing’ kamp in Reykjavik. Het kamp zou een fotomarathon zijn en milieubewustzijn stond centraal. We zouden een geothermische energiecentrale bezoeken en over duurzaamheid en klimaatverandering discussiëren. Ik was meteen verkocht.
De paradox
Waar ik minder enthousiast van werd was de reis erheen. Ik zou moeten vliegen, wat erg tegenstrijdig voelde. Ik zocht online of er een andere mogelijkheid was en er blijkt een boot te varen tussen Denenmarken, de Farao eilanden en het oosten van IJsland. Dit was helaas geen realistische optie. Ik zou maar voor tien dagen in IJsland zijn, heb geen rijbewijs en openbaar vervoer is vrijwel niet-bestaand. Ik begreep dat bussen niet betrouwbaar zijn en honderden euro’s kosten. Naast de praktische onuitvoerbaarheid, zou het geld voor de boot en bussen meer dan vier keer dat van vliegtickets kosten. Bovendien redeneerde ik dat ik eerst van plan was naar Azië te reizen, wat veel meer vliegen zou zijn geweest.
Zelfs al had ik me uit het ‘vliegprobleem’ geredeneerd, ik kon het gevoel van ironie en een paradox niet van me afschudden. Ik stond op het punt om op het vliegtuig te stappen naar IJsland om daar deel te nemen aan een kamp over duurzaamheid. Maar toch, ik had ook geen zin om mezelf deze kans te ontzeggen. Dat had ik al vaak genoeg gedaan.
De vliegreis in mijn eentje maken was een ervaring die ik nooit zal vergeten. Ik was emotioneel en bang om mijn veilige thuis te verlaten en naar een onbekende plek te vertrekken. Het spectaculaire uitzicht vanuit het raampje van het vliegtuig maakte me nog sentimenteler. De zonsopgang boven het pluizige wolkendek dat zich kilometers voor mij uitstrekte was adembenemend. Ik realiseerde me dat dit reisje speciaal was, dat het een privilege was. Ik zou hoogstwaarschijnlijk niet snel weer zoiets doen, dus besloot ik dat ik overal volledig bewust van wilde zijn.
De Sólheimajökull-gletjser
En zo begon mijn reis. Ik arriveerde al snel bij het kamp en ontmoette de andere deelnemers. Het kamp gaf ons de gelegenheid om aan excursies buiten Reykjavik deel te nemen. Één van die excursies was een tocht naar de Sólheimajökull gletsjer. Doordat deze gletsjer relatief dicht bij Reykjavik en in een toegankelijk gebied ligt, is het een druk bezochte toeristische bestemming geworden.
Onze chauffeur, een vrijwilliger bij de organisatie, vertelde ons dat de gletsjer bovenop een vulkaan ligt. Het ijs heeft daardoor lagen van as over de jaren heen ingekapseld. Net zoals de ringen van bomen kan een gletsjer dus eeuwen van geschiedenis in zijn lagen opslaan. Maar door de opwarming van de aarde verliezen we elk jaar vijf jaar van dit soort IJslandse geschiedenis. Met deze poëtische, maar verdrietige informatie stapten we uit de busjes en liepen over het pad naar de gletsjer.
Net zoals de ringen van bomen kan een gletsjer dus eeuwen van geschiedenis in zijn lagen opslaan. Maar door de opwarming van de aarde verliezen we elk jaar vijf jaar van dit soort IJslandse geschiedenis.
Een muur van ijs
De gletsjer zelf was als een muur van ijs. Ik had nog nooit een gletsjer gezien en deze hoeveelheid ijs in september vond ik een vreemde gewaarwording. Als Nederlander had ik alleen maar sneeuw en ijs in het midden van de winter gezien.
Het meer van water dat voor de gletsjer lag maakte een verdrietige indruk op me. Ik wist dat dit het resultaat was van het smelten van de gletsjer door klimaatverandering. Elk jaar groeit het meer met de lengte van een olympisch zwembad. Ik liep naar de gletsjer en zag kleine stroompjes water het meer inlopen. Toen ik dichterbij kwam hoorde ik duidelijk water druppelen. Ik kon het water horen smelten en eens in de zoveel tijd hoorde ik een plonk als er een stuk ijs van de gletsjer in het water viel.
De gletsjer dichtbij 
Het meer van water bij de gletjser
Toch realiseerde ik me dat dit nog geen bewijs was van klimaatverandering. Gletsjers hebben altijd gesmolten in de zomer en herfst. Het grote probleem is echter dat het ijs tegenwoordig niet meer terug groeit in de winter. Dit gaf mijn observaties een andere nuance. Het smelten dat nu gebeurt kan beschreven worden als ‘normaal’, maar zal hoe dan ook fataal zijn voor de gletsjer.
Zien voordat het verdwijnt
Het gedrag van de toeristen lijkt de vergankelijkheid van de gletsjers en andere bijzondere natuurfemenen te bevestigen. De meest populaire activiteit op dit soort toeristische bestemmingen is het maken van foto’s. En de beste foto’s zijn die met de toerist zelf erin. Een stukje bewijs dat jij daar was, dat jij de gletsjer zag toen het nog kon. Je was op tijd.
En begrijp me niet verkeerd, ik heb dat soort foto’s ook gemaakt. Ik begrijp het plezier en de esthetische aantrekkingskracht van het maken van dat soort foto’s. Toch zijn de meeste toeristen zich er bewust van dat de gletsjer die als achtergrond van de foto’s dient snel aan het verdwijnen is. Deze kennis maakt de foto’s nog belangrijker.
And don’t get me wrong, I took those pictures too. I understand the fun and aesthetic appeal of taking photos. However, people are aware that the glacier they use as a background is rapidly disappearing. This knowledge makes the photo even more important.
In een gesprek met andere deelnemers rezen een aantal vragen op. Waarderen we dit soort dingen als mensen te laat? Waarderen we ze überhaupt wel? Of willen we gewoon een mooie foto op sociale media posten?
Bovendien wijst dit gevoel niet alleen op een interessante paradox. Talloze websites gemaakt voor toeristen beschrijven het smelten van de IJslandse gletsjers als een gevolg van klimaatverandering. Veel van dit soort artikelen concluderen dat toeristen de gletsjers maar moeten bezoeken ‘zolang het nog kan’ of ‘nu de ijskap nog bij ons is’.
De Sólheimajökull gletsjer in September 2018, genomen door Maja 
Mijn foto van dezelfde gletsjer in September 2019, het verlies van ijs is al zichtbaar met maar één jaar verschil
De gevolgen van de reis
Het gevoel van urgentie dat dit soort foto’s oproept – IJsland’s bijzondere natuur zien voordat het verdwenen is – creeërt een paradox. Het bezoeken van IJsland zal inherent bijdragen aan de klimaatcrisis. Zoals ik hierboven al schreef, is het ingewikkeld om IJsland te bereiken zonder te vliegen. Dus het merendeel van de toeristen vliegen naar IJsland en voegen daardoor een grote hoeveelheid broeikasgassen aan onze atmosfeer toe. Dat leidt weer tot een sterkere opwarming van de aarde. Dit betekent dus ook dat mijn keuze om naar IJsland te reizen om de uitstervende gletsjers te zien een onontkoombare impact heeft op hoeveel meer mensen deze natuur kunnen aanschouwen.
De toerismesector mag dan belangrijk zijn voor de IJslandse economie, maar toerisme stoot ook ongeveer acht procent van alle broeikasgassen uit. De uitstoot van mijn vluchten voor deze reis is tussen de 522 kg en 635 kg CO2 geweest. Dat terwijl een vlucht van New York naar IJsland al ongeveer 1000 kg CO2 zou zijn geweest. En deze uitstoot zijn slechts de vluchten; dan heb ik nog niet eens het rondrijden in een auto of busje in het land zelf meegenomen.
Dit betekent dat mijn keuze om naar IJsland te reizen om de uitstervende gletsjers te zien een onontkoombare impact heeft op hoeveel meer mensen deze natuur nog kunnen aanschouwen
Verlies en rouw
De natuur in IJsland is bedekt met een laag van verlies en rouw voor de natuur die we aan het kwijtraken zijn. In 2014 verloor de Okjökull gletsjer in het westen van het land zijn status als gletsjer. Wetenschappers zeiden dat het snel zou verdwijnen. Afgelopen zomer hielden IJslanders een herdenkingsdienst om te rouwen om het verlies van de gletsjer. Ze onthulden een gedenkplaat dat bedoeld was om bewustzijn over de gevolgen van klimaatverandering te creëren.
Greta Thunberg zei in haar speech in New York dat ‘verandering komt, of we het nou leuk vinden of niet’. Klimaatverandering is op dit moment al gaande en het is erg zichtbaar en tastbaar in IJsland. De IJslandse gletsjers illustreren dat we klimaatverandering niet meer kunnen stoppen. Daarom is het belangrijk om meer opwarming te voorkomen, zo snel en zoveel als mogelijk.
Klimaatverandering is dus een ethische kwestie. Vliegen we wel of niet naar IJsland om een gletsjer te zien voordat deze smelt? Dit is een ongemakkelijke waarheid. Eentje waar ik me bewust van was toen ik me inschreef voor het kamp, toen ik het vliegtuig in stapte en toen ik naast de smeltende gletsjer stond. Deze waarheid werd nog tastbaarder toen er een discussie ontstond tijdens het avondeten. De discussie ging over het compenseren van de vluchten. Ik besloot toen ik aan deze reis begon om de ongemakkelijke waarheid die deze reis omhult niet uit de weg te gaan. In plaats daarvan zou ik het benaderen als een manier om over dit soort vragen na te denken.
Vervuilde natuur
De gevolgen van een vlucht zijn niet direct zichtbaar op elke toeristische bestemming. Vliegen is uiteindelijk niet de enige factor die leidt tot het smelten van gletsjers. Maar de impact van toerisme is wél direct zichtbaar als het op zwerfafval aankomt. We reizen naar onze bestemmingen om bepaalde bezienswaardigheden te bekijken (meestal al eerder gezien op Instagram), maar we kunnen de vervuiling van de ongerepte natuur niet ontkennen. Een smeltende gletsjer, plastic tassen die aanspoelen op een ‘black beach’, of een geiser die op dit moment inactief is door vervuiling van toeristen.
Deze onbedoelde menselijke interventies transformeren een natuurlijk landschap in een natuur-cultuur hybride. Het landschap is niet alleen maar natuurlijk meer. De menselijke cultuur heeft de natuur geïnfiltreerd of is soms zelfs dominant. Veel landschappen, de meeste durf ik te stellen, zijn een natuur-cultuur hybride. Deze kunnen heel mooi zijn. Denk aan het platteland met boerderijen en agrarische velden. Maar op plekken die worden gepromoot als ongerepte, wilde natuur worden deze interventies als oncomfortabel ervaren. Het was nooit de bedoeling dat mensen een gletsjer zouden smelten of een indrukwekkende grot en waterval zouden vervuilen.
Duurzaamheid in IJsland
IJsland heeft de afgelopen eeuw de geothermische activiteiten en waterkracht die van nature in het landschap voorkomen gebruikt om energie op te wekken. Hierdoor gebruiken de meeste IJslandse huishoudens 100% duurzame energie. Duurzaamheid staat hoog op de agenda in de IJslandse politiek en dat was zichtbaar toen we door de buitenwijken van Reykjavik liepen de eerste dag. We telden de elektrische auto’s en de huizen met groene daken. Veganistisch eten was geen probleem in Reykjavik, wat wijst op zowel een groeiende toerisme sector als een groeiende populariteit van plantenrijk voedsel.
Het kamp zelf had als doel om milieubewustzijn te creëren bij de deelnemers, en dat is gelukt. We bezochten een recycling centrum en stortplaats dat het meeste afval van IJsland verwerkte. We moesten zelf elke verpakking wassen en drogen voordat het gescheiden werd om gerecycled te kunnen worden. Daarnaast kregen we een presentatie over afval-management en volgde er een discussie over welke verschillen er bestonden in de landen waar we vandaan kwamen.
De geothermische energiecentrale produceert duurzame energie en warm water voor Reykjavik en omliggende steden 
Het recyclingscentrum: huishoudafval wordt gesorteerd en gerecycled of op de afvalberg gestort
De laatste dag
Uiteindelijk had ik een fantastische tijd in IJsland. Ik werd totaal verliefd op het landschap, de architectuur en de mensen die ik ontmoette. De interessante gesprekken, de ontelbare keren dat we dubbel lagen van de slappe lach en de gedeelde maaltijden zal ik me ook altijd blijven herinneren, net zoals de watervallen, de trolachtige rotslandschappen en de geisers.
Een van de vrienden die ik tijdens dit kamp maakte vertelde me dat ze zich geïnspireerd voelde. Het was de laatste dag en we waren in het busstation aan het wachten. Ze woont in Polen en vertelde me dat recyclen moeilijk is. Er zijn niet veel plekken om afval gescheiden in te leveren en niemand die ze kende deed echt de moeite. ‘Maar’, zei ze ‘ik ben geïnspireerd; ik zal nu beginnen met het scheiden van mijn afval. Hopelijk doen mijn huisgenoten mee.’
En toen begreep ik het: zelfs al waren we allemaal naar IJsland gevlogen, het was niet tevergeefs.
Ik ben Maryse, een antropoloog en klimaat/milieu activist. Ik ben geïnteresseerd in de culturele en sociale dimensies van klimaatverandering en doe mijn best om zo duurzaam mogelijk te leven in mijn kleine studio in Amsterdam. Ik bestudeer cultuur en menselijke interactie met de natuurlijke wereld. Ik ben een gevoelig persoon, verslaafd aan chocolade, een boekenwurm, een natuurliefhebber, een yogi, fotograaf, schrijver, plantenmama en ik analyseer alles om me heen.
