Het verhaal achter het Leids Ontzet: ken jij dit Hollandse oktoberfeest?4 min read

Drie oktober. De dag voor dierendag. Een gewone, vrij betekenisloze dag in een vrij onopvallende week zo aan het begin van de herfst. Maar niet als je in Leiden woont, werkt of studeert. Terwijl overal in Nederland het leven zijn gewone gang gaat, wordt in Leiden dan het Leids Ontzet gevierd. Nog nooit van gehoord? Wees gerust, je bent niet de enige. De meeste mensen aan wie ik het vertel, kijken me vragend aan.

Maar geloof me maar: Leids Ontzet is een feest. Een groots feest. Twee dagen lang (het hele festijn begint al op 2 oktober) wordt de stad gevuld met een gigantische kermis. Overal treden bandjes en zangers op, en jong en oud staan met een zuurstok of oliebol (en een glas bier) in de hand te praten, te lachen en mee te zingen. Tenminste, dat is wanneer je drie oktober met een ongetraind oog bekijkt. Wanneer je beter kijkt, zie je dat deze Leidse dag van tradities aan elkaar hangt. Het heeft een heel belangrijk plekje in het hart van rasechte Leienaren.

Een beetje geschiedenis: het verhaal achter het Leids Ontzet

Maar waarom zo’n groots feest op zo’n onbetekenende oktoberdag? Dat is niet voor niets. Leids Ontzet heeft namelijk alles te maken met de geschiedenis. Met Willem van Oranje, met de reformatie, met de Tachtigjarige Oorlog. Even terug naar een lesje geschiedenis op de middelbare school. In 1555 kreeg koning Filips II van Spanje van zijn vader namelijk de heerschappij over de Nederlanden. De overname door een nieuwe koning ging over het algemeen eigenlijk prima.

Maar de Nederlanders waren minder blij met de katholieke onderdrukking die met de heerschappij van Filips II gepaard ging. De Nederlandse protestanten werden namelijk hard aangepakt. Het volk voelde zich hierdoor onderdrukt en kwam in opstand door in 1566 tijdens de Beeldenstorm alle katholieke kerken leeg te plunderen.

Dat moet je bij een katholieke heerser niet doen: als sanctie werd de “IJzeren” Hertog van Alva aangesteld als landvoogd van de Nederlanden om de opstand de kop in te drukken. Het gevolg: de godsdienstbeperking groeide en de onderdrukking werd alleen nog maar erger.

Leiden kiest voor Willem van Oranje

Steeds meer Nederlandse steden kozen daarom de kant van Willem van Oranje. Deze Nederlandse prins deed hard zijn best om de Hertog van Alva te verdrijven. Dit leidde uiteindelijk tot een lange strijd tegen de Spaanse overheersing. Dit conflict ging de geschiedenis in als de Tachtigjarige Oorlog en resulteerde in de onafhankelijkheid van Nederland.

Ook Leiden was het zat, en de stad besloot in 1572 Willem van Oranje te gaan steunen. Dat was wachten op een Spaanse reactie. En die kwam ook, twee jaar later, toen in opdracht van Alva een leger naar de stad trok en Leiden hermetisch afsloot voor de buitenwereld. Het doel: de bevolking uithongeren om zo het stadsbestuur tot overgave te dwingen.

De Spaanse Hertog van Alva liet Leiden hermetisch afsluiten voor de buitenwereld. Het doel: de bevolking uithongeren om zo de stad tot overgave te dwingen.

Gelukkig voor Leiden duurde het beleg maar kort omdat het leger daarna ergens anders nodig was. De domme Leidenaren waren zo blij met de bevrijding dat ze geen maatregelen namen om een mogelijk nieuwe belegering aan te kunnen. En dus was de stad totaal niet voorbereid toen enkele maanden later het leger terugkwam en aan een langere belegering begon. Er was te weinig voedsel en te weinig munitie.

De Bevrijding van Leiden

De Spaanse troepen leken hun doel te gaan bereiken: de honger werd steeds nijpender en het volk wanhopiger en bozer. Het stadsbestuur overwoog zich gewonnen te geven tot er nét op tijd een bericht per postduif kwam dat er hulp in aantocht was: de watergeuzen. Doorgestoken dijken bij Rotterdam en gunstige wind moesten het water opstuwen tot Leiden en de Spanjaarden in het nauw drijven.

Het werd nog spannend doordat de wind de verkeerde kant op bleef staan, maar net op het nippertje lukte het alsnog: in de nacht van 2 op 3 oktober draaide de wind en vluchtten de Spaanse soldaten voor het opkomende water. En ’s morgens vroeg op 3 oktober bevrijdden de Watergeuzen de hongerige Leidenaren uit hun nood.

Nog elk jaar feest

Dat Leiden ter nauwer nood aan de ondergang ontkwam, is reden voor herdenking. En daarom werd al in 1886 een speciale ‘3 October Vereeniging’ opgericht en is het nog elk jaar feest in Leiden. Dat houdt in dat op drie oktober alle Leidse inwoners vrij zijn. De meeste winkels, bedrijven en scholen houden de deuren gesloten en de hele bevolking begeeft zich op straat om feest te vieren. Velen van hen getooid in rood-witte kleding van de 3 October Vereeniging, want deze heeft tegenwoordig maar liefst 14.000 leden.

Leids Ontzet: een dag vol tradities

Zoals ik al eerder schreef is drie oktober dus ook de dag waarop Leienaren zich in een mengelmoes aan Leidse tradities storten. Tradities die aan alle kanten terugverwijzen naar de geschiedenis. Ik zal er een paar noemen. Omdat de Watergeuzen op 3 oktober al vroeg de stad binnen kwamen varen, begint deze dag vol tradities al vroeg. Net als de Watergeuzen destijds, wordt om 7:00 uur ’s morgens in de mooie oude Waag van Leiden ‘Haring & Wittebrood‘ uitgedeeld aan de Leidse bevolking. Omstreeks dezelfde tijd wordt tijdens de ‘Reveille‘ op het stadhuisplein onder leiding van een drumfanfare in de schemering het Leids Ontzet bezongen, met het volkslied, het drie oktoberlied, het geuzenlied en het Leidse stadslied.

Als je het zingen dan nog niet zat bent, kun je een uur later rustig verder zingen tijdens de ‘Koraalzang‘. Dat gebeurt in het stadspark dat ook naar het Leids Ontzet verwijst: het Van der Werffpark. He park werd vernoemd naar de toenmalige burgemeester van Leiden, Pieter van der Werff. En deze burgemeester ging als held de geschiedenisboeken in. Volgens de overleveringen bood de beste man het volk zijn eigen lichaam aan als voedsel tegen de nijpende honger tijdens het beleg door de Spanjaarden.

Burgemeester van der Werff ging als held de geschiedenisboeken in. Volgens de overleveringen bood de beste man het volk zijn eigen lichaam als voedsel aan tijdens het beleg door de Spanjaarden.

Hutspot en vuurwerk

Langs talloze kraampjes van de zeer uitgebreide kermis gaat de route vervolgens ’s middags naar één van de mooiste kerken van Leiden. Net als in 1574, wordt ook vandaag de dag nog elk Leids Ontzet een dankdienst gehouden in de Pieterskerk. ’s Avonds hoort een bord ‘Hutspot met Klapstuk‘ niet te ontbreken. Deze maaltijd verwijst naar de oude legende dat ’s morgens vroeg een kleine Leidse weesjongen, Cornelis Joppenszoon, op onderzoek uitging en in het verlaten Spaanse legerkamp. Daar trof hij een ketel hutspot aan, nog op het vuur.

Om de dag feestelijk af te sluiten, wandel je om een uur of elf richting de Zijlpoort. Daar kun je op een steigertje of de kade van de singel de imposante vuurwerkshow bewonderen.

Een perfect dagje uit in Leiden

Met haar mooie grachten, prachtige herenhuizen, steegjes, kerken en universiteitsgebouwen is Leiden een pareltje van een stad om eens te bezoeken. Maar mocht je van een beetje drukte houden en in zijn voor een speciale en typisch Leidse ervaring, dan is het Leids Ontzet echt iets voor jou.

Dompel je onder in de Leidse gekte en koop een zuurstok. Ga in het reuzenrad voor een prachtig uitzicht op Leiden, eet een broodje haring en geniet in een restaurantje van hutspot met klapstuk. En vergeet niet af en toe de drukte uit te lopen. Dwaal door de prachtige steegjes van Leiden, op zoek naar wat vergeten schoonheid.